ครั้งหนึ่งนานมาแล้ว 28 มีนาคม 2516 ท่านอาจารย์พุทธทาส นิมนต์พระวิปัสสนาจารย์ ไปนั่งฟังบรรยายธรรม ที่ริมสระนาฬิเกร์ สวนโมกขพลาราม
ท่านชี้ให้ดูสระ ดูมะพร้าวต้นเดียว ที่เกาะเล็กๆกลางสระ แล้วบอกว่า นี่เป็นศิลปะการสอนธรรม ท่านเชื่อว่า ทำให้เกิดความประทับใจ มีผลทางจิตใจ สำเร็จตามความมุ่งหมาย
คนภาคใต้ ตั้งแต่หลังสวน สวี ไชยา นครศรีธรรมราชพัทลุง มีบทกล่อมลูกบทหนึ่ง
มะพร้าวนาฬิเกร์ ต้นเดียวโนเน กลางทะเลขี้ผึ้ง ฝนตกไม่ต้อง ฟ้าร้องไม่ถึง กลางทะเลขี้ผึ้ง ถึงได้แต่ผู้พ้นบุญเอย ท่อนจบบทกล่อมลูกนี้ ยังมีอีกหลายสำนวน สำนวนหนึ่งว่า ต้นเดียวเปลี่ยวลิงโลดเอย
มะพร้าวนาฬิเกร์ แสดงใจความของนิพพานกับวัฏสงสารว่าอยู่ติดกัน วัฏสงสารเหมือนทะเลขี้ผึ้ง มะพร้าวนั้นคือนิพพาน
ทะเลขี้ผึ้ง คือวัฏสงสาร ก็คือความทุกข์ที่วนอยู่เรื่อย ไม่สิ้นสุด มะพร้าวต้นเดียวเปลี่ยวลิงโลด...ที่อยู่กลางทะเลขี้ผึ้ง แต่ว่าที่นั่น ฝนตกไม่ต้อง ฟ้าร้องไม่ถึง หมายความว่าทุกข์แตะต้องไปไม่ได้
ก้อนขี้ผึ้งปกติมันจะแข็ง แต่ก็มีเวลาขี้ผึ้งร้อนเหลวละลายมากเข้าเป็นทะเล ตอนเหลวเดินไปก็จมตาย บางเวลาก็ร้อนเหลือประมาณ บางเวลาก็เย็นเหลือประมาณ ขนาดแข็งเป็นหิน
ทะเลขี้ผึ้ง ถูกจัดเป็นฝ่ายดีฝ่ายชั่ว ฝ่ายบุญฝ่ายบาป ฝ่ายสุข ฝ่ายทุกข์ ที่เป็นคู่ๆ ไม่ใช่ต้นเดียวเดี่ยวลิงโลด
สิ่งนี้หลอกลวง สมมติมีค่าขึ้นมาเพราะมีสิ่งที่เป็นคู่ เช่นดีต้องมีชั่ว ไม่อย่างนั้นมันก็ไม่รู้ว่า จะดีไปอย่างไร และไม่มีความหมาย ถ้าไม่มีชั่วมาเป็นคู่เปรียบ
ความสุขกับความทุกข์ ความได้กับความเสีย ความแพ้กับ ความชนะ ที่ขึ้นอยู่กับเหตุปัจจัยทั้งหลายนี้ เป็นคู่ๆๆ ดังคำว่าทะเลขี้ผึ้ง ที่จะปรุงแต่งให้สุดเหวี่ยง ฝ่ายโน้นที ฝ่ายนี้ที
...
จนกระทั่งเกิดความยึดมั่น ยึดมั่นดี ยึดมั่นชั่ว ยึดมั่นสุข ยึดมั่นทุกข์
ทีนี้มีเรื่องจะต้องศึกษาเทียบเคียง เมื่อมีความทุกข์อยู่ที่นี่แล้วความดับทุกข์จะอยู่ที่ไหน ถ้าไปหาความดับทุกข์ที่อื่น แล้วจะดับทุกข์ได้อย่างไร เพราะอาการที่ทุกข์ดับไป จึงเรียกความดับทุกข์
ความทุกข์เกิดขึ้นที่ไหน ต้องดับที่ตรงนั้น และเมื่อนั้น
ความหมายของมะพร้าวนาฬิเกร์ กลางทะเลขี้ผึ้ง ผู้ที่ไม่คุ้นเคยกับการใช้ศิลปะ ก็ไม่ค่อยมีความหมายอะไร แต่ถ้ามีหัวศิลปะ คือมีความคิดเดินแบบนี้ ก็มีประโยชน์
มะพร้าวนาฬิเกร์ กลางทะเลขี้ผึ้ง มุ่งหมายแสดงความข้อนี้ เพราะที่ตรงวัฏสงสารนั่นแหละ ให้หานิพพานให้พบ พบที่กลางวัฏสงสาร แต่มันไม่ใช่ตัววัฏสงสาร
ใช้ต้นมะพร้าวนี้เป็นนิมิตความหมายของนิพพาน น้ำก็คือวัฏสงสาร มันจะอยู่ด้วยกัน แต่ไม่ใช่สิ่งเดียวกัน
ท่านอาจารย์พุทธทาส บอกพระวิปัสสนาจารย์ว่า การลงทุนขุดสระนาฬิเกร์ เพื่อช่วยย่นคำสอนให้สั้น เพื่อให้เกิดภาพที่จะคิดได้ ต้องดับทุกข์ที่ความทุกข์ ในเวลาที่มีความทุกข์
ผมเคยไปสวนโมกข์สักสี่ห้าครั้ง ครั้งแรกยังทันฟังธรรมจากท่าน...สะดุดตาสระนาฬิเกร์แต่กว่าจะทำความเข้าใจความลึกซึ้งของปริศนามะพร้าวนาฬิเกร์ได้ต้องใช้เวลาอีกหลายสิบปี
ผมมีเหตุให้ตั้งใจจะไปสวนโมกข์อีกสักครั้ง...แต่เสียดายคงไม่ทัน พระหลวงพี่สุเทพ ท่านจะสึกเสียแล้ว...
อยากรู้ครับศิษย์สวนโมกข์ระดับท่าน อยู่ไกลใกล้มะพร้าวนาฬิเกร์ ต้นเดียวโนเน...ไปได้แค่ไหน หรือว่ายังติดตังการเมือง นัวเนียอยู่ในทะเลขี้ผึ้ง.
กิเลน ประลองเชิง