หนังสือชื่อเรื่องทำสวน เจ้าพระยาภาสกรวงศ (พร บุนนาค) เรียบเรียงถวายพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว เมื่อปีชวด พ.ศ.2431 และพิมพ์แจกในงานกฐินพระราชทาน ณ วัด อัมพวันเจติยาราม จังหวัดสมุทรสงคราม เมื่อพ.ศ.2471...

และเมื่อ...ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมให้พิมพ์เป็นที่ระลึกในการพระราชทานเพลิงศพท่านผู้หญิงสง่า อิงคุลานนท์ ณ เมรุหลวงหน้าพลับพลาอิศริยาภรณ์ วัดเทพศิรินทราวาส กรุงเทพมหานคร เมื่อวันที่ 17 พ.ค. พ.ศ.2558

หนังสือเล่มนี้จึงเป็นหนังสือเก่าที่มากคุณค่า อ่านแล้วเห็นภาพสวนผลไม้มากมาย ในสมัย ร.5 ซึ่งบัดนี้หลายแห่งเปลี่ยนแปลงจนไม่เหลือเค้าเดิม...อีกแล้ว

สวนคำนี้ เมื่อเป็นนามศัพท์แล้ว ก็เข้าใจว่าที่แผ่นดินอันยกคันเป็นร่องขึ้นแล้ว ก็เรียกว่าเป็นสวน คู่กับคำว่านา แลมีคำว่าไร่แทรกอยู่เป็นคำกลาง

ในตำบลวัดทองล่างปลูกทุเรียนงอกงามได้ผลมาก มีรสดีกว่าที่ตำบลอื่น จึงมีชื่อทุเรียนเป็นคุณวิเศษของตำบลนี้

แต่ก่อนทุเรียนบางบนในคลองบางกอกน้อย มีบางผักหนามเป็นต้น เป็นทุเรียนดีมีชื่อจำเพาะต้นไม้พรรค์นั้น ผลโตงามพูใหญ่สีเนื้อเหลืองแต่หยาบ รสมันมากกว่าหวาน ซื้อขายกันได้ราคา เรียกว่าทุเรียนบางบน

ครั้นภายหลังมาในถิ่นบางบนนี้ มีน้ำท่วมบ่อยๆ ต้นทุเรียนทนน้ำไม่ค่อยจะไหว ล้มตายเสียแทบหมด ผู้ที่จะเพาะปลูกขึ้นใหม่ก็ระอาไป หาค่อยจะปลูกให้เต็มภูมิไม่ ทุเรียนบางบนจึงเสื่อมทรามลง ไปเจริญงอกงามดีในที่ตำบลบางล่าง เพราะฤดูน้ำท่วมไหลลงเร็ว ชาวสวนคิดยกคันอยู่ได้

แลทุเรียนบางล่างนั้น เนื้อละเอียด แต่บางสีก็เหลืองอ่อนมักจะเป็นสีลาน แต่รสนั้นหวานสนิทดีกว่าบางบน คนชอบใจกินมาก

มะม่วงมีชื่อจำเพาะว่าอกร่อง แลมะม่วงทุเรียนนั้น ที่พาหิรุทยาน ซึ่งเรียกตามสามัญว่าสวนนอก ในแขวงเมืองสมุทรสงคราม มีสวนมะม่วงบางช้าง เป็นที่ซาบซึมอยู่ด้วยเป็นอันมาก มะม่วงดีกว่าสวนใน

...

ยังมะม่วงอีกพรรค์หนึ่ง เป็นมะม่วงไร่หรือป่าก็ได้ เรียกว่ากะล่อนเขียว ในแขวงเมืองชลบุรีมีรสหวาน แลประหลาดโอชายิ่งนัก อีกพรรค์หนึ่งเรียกว่ากะล่อนทอง มาแต่เพชรบุรีเป็นอย่างดี แลมักได้กินก่อนฤดู

มักจะทันใส่บาตรในเวลาเทศกาลตรุษ แต่รสหาสู้ดีไม่ มักจืดๆชืดๆไป สู้รสมะม่วงอื่นไม่ได้......

มะปรางปลูกที่ตำบลบางท่าอิฐ แขวงเมืองนนทบุรี ฝั่งตะวันตกเยื้องปากเกร็ดล่างหน่อยหนึ่ง เป็นมะปรางมีรสดีเนื้อแน่นไม่ช้ำ ผลก็งามดี

มะปรางปลูกที่ตำบลอื่นถึงผลจะงามเนื้อในมักจะเป็นน้ำแลช้ำ เรียกว่าท้องขึ้น ปากริ้วไม่ค่อยจะได้ รสก็มักจะจืดไม่สู้แหลมเหมือนมะปรางที่ท่าอิฐ

มะปรางนั้นเราแบ่งประเภทไปตามรส มีสองอย่าง คือเปรี้ยวกับหวาน แต่คำที่ชำนาญพูดกันนั้น ประณีตออกไปอีกถึง 5 อย่างตามรสนั้น คือมะปรางที่มีรสหวานชืดๆไม่มีเปรี้ยวแกม เรียกว่ามะปรางหวาน

ที่มีรสเปรี้ยวแกมแต่น้อย มีหวานเข้าประสมเป็นรสประหลาดมาก เรียกว่ามะยงชิด ที่มีรสเปรี้ยวมากกว่าหวาน เรียกมะยงห่าง แลที่เปรี้ยวมีรสหวานรู้สึกแต่เล็กน้อย เป็นมะปรางเปรี้ยวตามธรรมดา

ยังเปรี้ยวแจ๊ดอีกพรรค์หนึ่ง ผลใหญ่งาม งงแห่งก็เท่าฟองไก่ตะเภา เรียกว่า กาวาง เพราะเปรี้ยวเหลือที่จะประมาณ จนนกกาไม่อาจจิกกันได้แล้ว มะปรางอย่างนี้ สำหรับเป็นของกำนัล เป็นที่ดูชมเล่นเท่านั้น

ลางสาดปลูกที่ตำบลคลองสาน มักมีรสหวานเจือหอมพิเศษดีกว่าที่ตำบลอื่น แลพรรค์เมืองชวาหรือบะเตเวีย พรรค์ที่มาปลูกเป็นขึ้นในบ้านเมืองเรา มีผลเขื่องเติบบ้าง พวงใหญ่งามดี สีเนื้อขาวซีด มีรสหวานชืดจืด โอชะไม่ถึงลางสาดของเรา

มังคุดนั้นไม่เป็นตำบลลงได้ มีเรี่ยรายไป สุดแต่ที่ใดปลูกมากก็เรียกว่าสวนมังคุด มีชื่อตำบลปรากฏมาในพงศาวดาร ว่าสวนมังคุดแห่งหนึ่ง คือแถบวังหลัง ซึ่งเป็นมูลราชนิเวศน์ของพระบาท สมเด็จพระเจ้าอยู่หัวปฐมรัชกาลนั้นตำบลหนึ่ง

สวนมังคุดในบ้านเมืองเรามีผลหาค่อยจะพอจำหน่ายไม่ ในเวลาต่อวายจึงต้องบรรทุกเข้ามาแต่เมืองสิงหปุระ ซึ่งกลายไปเป็นสิงคโปร์ก็มี เพราะที่สิงคโปร์มีสวนมังคุดมาก ทั้งไปมาด้วยเรือเมล์กลไฟใกล้เข้า

หมากบางล่าง มีตำบลราชบูรณะบางผึ้งแจงร้อนเป็นต้น เป็นสวนหมากอันมีชื่อเสียงปรากฏมาแต่ก่อน เพราะหมากนั้นน่าฝาดยิ่งเคี้ยวกระชับจับปากดีกว่าตำบลอื่น แต่ที่ฝั่งตะวันตกยิ่งดีกว่าฝั่งตะวันออก

แลไม่สู้ช้านานนักมาเกิดเคี้ยวหมากดิบที่ยังไม่เป็นสง เนื้อขาว เรียกว่าหน้าหวานกันขึ้นมาก ในหมู่ผู้ที่เป็นชั้นสูงถือว่าหมากหน้าฝาดกระชับจับเจ็บปากไป หมากดิบหน้าหวานจึงเป็นที่ชอบใจ มีราคาขึ้นกว่าหมากหน้าฝาดมาก

ที่ปลูกในแขวงเมืองฉะเชิงเทรา แลเมืองจันทบุรีที่หน้าขาวซีดก็กลายเป็นหมากดีไปทั้งนั้น

พลูค้างทองหลาง เป็นของเกิดมีมานานตามสวน ปลูกแล้วก็ทิ้งให้เลื้อยขึ้นบนต้นทองหลาง เก็บใบเคี้ยวปนกับหมาก เป็นสีเขียวมีรสเผ็ดมีตามสวนบางบนและสวนนอกมาก

ภายหลังมาไม่สู้ช้านานนัก พวกจีนชำนาญในการเพาะปลูก จึงได้คิดปลูกพลูให้เลื้อยขึ้นค้างด้วยต้นโปลง หาใช่เลื้อยขึ้นบนต้นทองหลางไม่

ในสวนพลูบางไส้ไก่แลบางยี่เรือนั้น ชาวสวนพลูเด็ดใบเก็บซ้อนกันเรียกว่า เรียง 8 ก้าน เป็นเรียงหนึ่ง ไม่ว่าใบเล็กใบใหญ่ แล้วก็มัดเป็นกำ บรรทุกเข่งหาบมาบ้าง บรรจุด้วย

เรือเล็กบ้าง มาขึ้นที่ท่าในคลองบางกอกใหญ่ เคียงกับวัดอินทารามจันทาราม ราชคฤห์ เรียกสามัญว่า บางยี่เรือทั้ง 3 หรือวัดบางเรือไทย ยี่เรือมอญ

ก็เรียกท่าที่บรรทุกพลูลงมาจำหน่ายนั้น ...เป็นตลาดพลูไป.

O บาราย O