พิพิธภัณฑ์เวียงพยาว ของวัดลี เมืองพะเยา ได้เก็บรักษาวัตถุโบราณหนึ่งในนั้นคือ ถานพระ หรือ ส้วมหิน ที่ทำขึ้นเพื่อถวายให้กับพระเถรานุเถระชั้นผู้ใหญ่ หนึ่งในหลักฐานของการสร้างส้วมของคนยุคโบราณ

ผู้สื่อข่าวรายงานว่า ที่พิพิธภัณฑ์เวียงพยาว (วัดลี) ตำบลเวียง อำเภอเมือง จังหวัดพะเยา ได้มีการเก็บสะสมอนุรักษ์โบราณวัตถุ ศิลปวัตถุ ไว้ภายในพิพิธภัณฑ์เวียงพยาวกว่าหมื่นชิ้น ซึ่งแต่ละชิ้นมีอายุตั้งแต่ 100 ปีกว่า จนถึง 600-700 ปี หรือกว่าพันปีซึ่ง 1 ในหลายหมื่นชิ้น โดยทางท่านเจ้าคุณพระวิมลญาณมุนี (ครูบาบุญชื่น) เจ้าอาวาสวัดลี รองเจ้าคณะจังหวัดพะเยา เป็นผู้ก่อตั้งพิพิธภัณฑ์เวียงพยาว ได้จัดแสดงให้ประชาชนได้มาชม หนึ่งในของเก่าที่สะสมนั้นเป็นหลักฐานทางประวัติศาสตร์ที่หาดูได้ยาก และไม่ค่อยพบเห็นกันมาก่อน คือ ถานพระ หรือ ส้วมหิน ที่สร้างขึ้นมาด้วยการแกะสลักด้วยแผ่นหินทรายทั้งแผ่น มีรูปร่างลักษณะยาวรี เจาะรูตรงกลาง มีร่องทางน้ำไหลทิ้ง เพื่อแยกอุจจาระกับปัสสาวะออกจากกัน มีขนาดหนา 4-5 นิ้ว กว้างตั้งแต่ขนาด 50 เซนติเมตร ถึง 1.50 เมตร ยาวรี 1-2 เมตร มีอายุศตวรรษที่ 20 หรือราว 600-700 ปี มีความสมบูรณ์เกือบ 100%

...

สำหรับการสร้างถานพระ หรือ ส้วมหิน เป็นช่างสกุลพะเยาเป็นผู้สร้างและแกะสลัก เพื่อถวายให้กับพระเถรานุเถระชั้นผู้ใหญ่ใช้ในการขับถ่ายในยุคสมัยโบราณ โดยพระชั้นผู้น้อย หรือชาวบ้านสามัญชนไม่มีสิทธิ์ได้ใช้ นอกจากคนมีฐานะในสมัยโบราณเท่านั้นจะได้ใช้ โดยถานพระใช้เป็นเหมือนกับส้วมสำหรับขับถ่ายหนัก ในยุคสมัยโบราณจะมีการขุดหลุมลึกเป็นวงกลม หรือสี่เหลี่ยม แล้วเอาถานพระ หรือ ส้วมหิน นำมาวางปิดไว้บนปากหลุม แล้วทำเป็นห้องส้วมปิดล้อมด้วยแผ่นไม้ หรือใบตองตึง เพื่อใช้เป็นห้องสุขาขับถ่าย ซึ่งถือว่าถานพระ หรือ ส้วมหินยุคโบราณ ใช้ในตอนนั้นถือว่าทันสมัยที่สุด เมื่อเทียบกับยุคสมัยนี้ คล้ายโถส้วมซึม หรือชักโครก

พระวิบูลย์ ถิรจิตโต พระผู้ดูแลพิพิธภัณฑ์เวียงพยาว (วัดลี) กล่าวว่า พิพิธภัณฑ์เวียงพยาว (วัดลี) ตำบลเวียง อำเภอเมือง จังหวัดพะเยา ท่านเจ้าคุณพระวิมลญาณมุนี (ครูบาบุญชื่น) เจ้าอาวาสวัดลี รองเจ้าคณะจังหวัดพะเยา ได้เก็บสะสมอนุรักษ์โบราณวัตถุ ศิลปวัตถุ ไว้ภายในพิพิธภัณฑ์เวียงพยาวกว่าหมื่นชิ้น สำหรับ ถานพระ หรือ ส้วมหิน โดยการสร้างถานพระเพื่อถวายให้กับพระเถรานุเถระชั้นผู้ใหญ่ใช้ในการขับถ่ายในยุคสมัยโบราณ โดยพระชั้นผู้น้อยหรือชาวบ้านสามัญชนไม่มีสิทธิ์ได้ใช้ นอกจากคนมีฐานะในสมัยโบราณเท่านั้นจะได้ใช้ ถือว่าเป็นห้องน้ำที่ทันสมัยที่สุด เมื่อเทียบกับยุคสมัยนี้คล้ายโถส้วมซึม หรือชักโครก และถือว่าถานพระ หรือ ส้วมหินพระ มีเพียงแห่งเดียวของล้านนา.