คุณเอนก นาวิกมูล ติดตามสืบหาร่องรอยหมอบรัดเลย์ ฝรั่งที่ทำคุณประโยชน์ให้สยามไว้มากมาย แรกสุดหมออยู่แถววัดเกาะ สำเพ็ง หรือวัดสัมพันธวงศ์ ย้ายไปอยู่กุฎีจีน ขยับไปอยู่หน้าวัดประยูรวงศ์
จนถึง พ.ศ.2395 จึงได้ย้ายไปอยู่ข้างป้อมวิชัยประสิทธิ์
ในหนังสือ ฝรั่งในเมืองสยาม (สำนักพิมพ์แสงดาว พ.ศ.2549) เอนก เขียนว่า บริเวณข้างป้อมวิชัยประสิทธิ์ อยู่ในเขตพระราชวังเดิม เป็นที่หลวง หมอบรัดเลย์เช่าทำโรงพิมพ์ เผยแพร่ความรู้ หลายสาขาวิชา
ออกหนังสือบอกข่าว ทั้งภาษาไทย ภาษาอังกฤษ บางกอกรีคอร์เดอร์ ฉบับแรกทำพจนานุกรมอักขราภิธานศัพท์ แปลไทยเป็นไทยเล่มแรก พิมพ์ประกาศ ห้ามนำฝิ่นเข้าราชอาณาจักรไทย สมัย ร.3 ของทางการเป็นครั้งแรก
ตีพิมพ์ วรรณคดี กฎหมายสำคัญ ออกจำหน่าย เช่น กฎหมายตราสามดวง พระราชพงศาวดารฉบับต่างๆ นิราศลอนดอน สามก๊ก จินดามณี ฯลฯ
หนังสือเหล่านี้ พระมหากษัตริย์ ขุนนาง เจ้านาย พ่อค้า ประชาชน ได้อ่าน รู้ความเป็นไปของเพื่อนร่วมโลก ราษฎรมีเวทีเขียนร้องทุกข์...รวมบทความแนะนำผู้มีอำนาจ ให้ปรับปรุงสยามไปสู่ความเจริญ เช่นอารยประเทศ
เอนกแปลกใจ ไม่มีใครสนใจเข้าไปขอสำรวจ โรงพิมพ์ ซึ่งเป็นบ้านพัก และเป็นเรือนตาย...ของหมอเลย
หมอตาย ปี 2416 กิจการโรงพิมพ์ก็ดำเนินต่อไป โดยลูกและภรรยา คนล่าสุด ชื่อซาราห์ เชื้อสายหมอคนสุดท้าย ชื่อ ไอริน ตายปี 2484 ที่ดินก็หมดสัญญา ตกเป็นของทางการ
วันนี้ ป้อมวิชัยประสิทธิ์ เป็นเขตกองบัญชาการทหารเรือ คนนอกเข้าไปไม่ได้ คุณเอนกทำได้แค่ดูจากฝั่งคลองด้านวัดกัลยาณมิตร
ค้นหนังสือที่เขียนถึงการเข้าไปในเขตพระราชวังเดิม ไม่พบพาดพิงถึงโรงพิมพ์
“ผมเข้าใจว่า เวลานี้ ข้าวของเครื่องมือ หนังสือหนังหา ของหมอ คงสูญสลายไปหมดแล้ว” เอนกตั้งความหวัง และพ้อว่า “เป็นเรื่องน่าเสียดายอย่างยิ่ง”
...
ผมอ่านหนังสือเรื่องนี้มาหลายปี ตั้งใจ เจอเอนกเมื่อไหร่...จะเล่าเรื่องบริเวณโรงพิมพ์หมอบรัดเลย์ให้ฟัง
บริเวณที่ดินข้างป้อมวิชัยประสิทธิ์นั้น ตอนที่ผมไปเป็นทหารเกณฑ์ สังกัดหมวดเรืออุทกศาสตร์ กรมอุทกศาสตร์ ระหว่างปี 2509-2511...เป็นที่พักพวกพลทหาร เป็นโรงเรือนโล่งๆ
ด้านหนึ่งมีฝาเป็นกำแพงพระราชวังเดิม อีกด้านเป็นครัว ติดกำแพงวัดท้ายตลาด ผมจำติดใจ มีต้นอุตพิดต้นหนึ่ง ดอกสวยนัก แต่กลิ่นเหม็นเหมือนขี้
พื้นที่ที่เหลือ จากหลังป้อมมาถึงวัด นอกจากโรงเรือน ที่ทหารเรือเรียก “กราบ” น่าจะไม่มากกว่า 4-5 ไร่ ไม่มีเค้าซากสิ่งก่อสร้างอะไรเหลือ มีแต่ต้นกล้วยและป่าหญ้า
ผมกินนอนอยู่ใน “กราบ” นั้น เกือบสองปี ออกจากทหารมานาน อ่านเรื่องกบฏแมนฮัตตัน พ.ศ.2494 น.ต.มนัส จารุภา จี้จับจอมพล ป. เป็นตัวประกันใน ร.ล.ศรีอยุธยา
การเจรจาล้มเหลว ร.ล.ศรีอยุธยา ถูกทิ้งระเบิดจม ทหารเรือพาจอมพล ป. กระโดดลงน้ำ เฮ้อ...เคราะห์ดี ท่านเอาชีวิตรอดมาได้
งานกู้เรือรบ เป็นคณะจากญี่ปุ่น...ใช้เวลาเป็นแรมปี...เสร็จภารกิจแล้ว โรงเรือนนั้น ก็ถูกทิ้งเอาไว้...ต่อมาไม่นาน กลายเป็น “กราบ” ที่พักของทหารเรือ
สองปีที่กินนอนอยู่ในบริเวณนั้น ผมมีเรื่องจะเล่าในวันต่อไป บางเรื่องนึกถึงเมื่อใด ก็ยังขนลุกอยู่เลย.
กิเลน ประลองเชิง