ทำไมต้อง "ไหว้พระจันทร์" เทศกาลแห่งความสุข สำคัญรองจาก "ตรุษจีน"

• เทศกาลไหว้พระจันทร์ ตรงกับ 15 ค่ำ เดือน 8 ตามปฏิทินจันทรคติจีน
• พิธีไหว้พระจันทร์ เตรียมของอะไรบ้าง
• ขนมไหว้พระจันทร์ ความเปลี่ยนของแต่ละยุคสมัย

หากพูดถึง "เทศกาลไหว้พระจันทร์" เชื่อว่าหลายคนคงจะคิดถึง "ขนมไหว้พระจันทร์" เป็นอันดับแรกๆ ซึ่งวันไหว้พระจันทร์ ปี 2563 ตรงกับวันที่ 1 ตุลาคม 2563 แต่รู้หรือไม่ว่า...เดิมทีนั้น พิธีไหว้พระจันทร์ เป็นการเฉลิมฉลองหลังจากเก็บเกี่ยวพืชผลทางการเกษตร ถือว่าเป็นเทศกาลที่มีความสำคัญรองจากเทศกาลตรุษจีน

ทำไมต้องมีพิธีไหว้พระจันทร์

นายเศรษฐพงษ์ จงสงวน สถาปนิกและอาจารย์ นักวิชาการอิสระด้านศาสนาและวัฒนธรรมจีน เล่าให้ฟังว่า ช่วงฤดูใบไม้ผลิ คนจีนจะเร่ิมการเพาะปลูก และจะเก็บเกี่ยวผลผลิตกันในฤดูใบไม้ร่วง ชาวบ้านจึงจัดงานรื่นเริงเพื่อไหว้ขอบคุณพระเจ้า ขอบคุณสวรรค์ รวมถึงดวงจันทร์ เพราะมีความเชื่อว่าทำให้เกิดน้ำขึ้นน้ำลง จึงเกิดเป็น "พิธีไหว้พระจันทร์" ตรงกับ 15 ค่ำ เดือน 8 ตามปฏิทินจันทรคติจีน และเป็นวันที่พระจันทร์เต็มดวง

ในวันไหว้พระจันทร์ ทุกคนในครอบครัว คนในชุมชนจะมารวมตัวกัน โดยในช่วงบ่ายจะมีพิธีเซ่นไหว้บรรพบุรุษ ส่วนช่วงหัวค่ำตอนที่ดวงจันทร์ปรากฏ จะเร่ิมพิธีไหว้ขอบคุณพระจันทร์ และในบางแห่งจะมีการไหว้ขอบคุณพระเจ้าผืนดิน หรือเทพเจ้าชุมชนด้วย

"คนจีนเชื่อว่า ดวงจันทร์ เป็นตัวแทนของความกลมเกลียวกัน การพบปะกัน ซึ่งในปัจจุบันก็ยังให้ความสำคัญของดวงจันทร์ในแง่ของการพบหน้ากัน ความกลมเกลียวของพี่น้อง ครอบครัว และคนในชุมชน"

พิธีไหว้พระจันทร์ มีมายาวนาน 2-3 พันปี แต่รูปแบบของพิธีกรรมจะเปลี่ยนแปลงไปตามยุคสมัย ตามอิทธิพลของความเชื่อที่เข้ามาภายหลัง แต่โดยหลักการจะให้ความสำคัญกับ การขอบคุณสิ่งศักดิ์สิทธิ์ ขอบคุณธรรมชาติ ดังนั้นสิ่งของที่นำมาไหว้จึงเป็นธัญพืช อาหารต่างๆ ที่ได้มาจากการเก็บเกี่ยว เช่น ข้าว ถั่วต่างๆ

พิธีไหว้พระจันทร์ ต้องเตรียมอะไรบ้าง

การไหว้พระจันทร์ ขึ้นอยู่กับความพร้อมของแต่ละครอบครัว สำหรับของไหว้จะเป็น ผลไม้ หัวเผือก ขนมต่างๆ ซึ่งมักจะนิยมทำเป็นรูปทรงกลม เพื่อสื่อถึงดวงจันทร์ หรือมีลวดลายเกี่ยวกับดวงจันทร์

บางพื้นที่ไหว้ด้วยอาหารเจ ตามความเชื่อที่ว่า พระจันทร์เป็นผู้หญิง เป็นตัวแทนของพระโพธิสัตว์ ตามพุทธศาสนา มหายาน หรือบางพื้นที่อาจจะไหว้เนื้อสัตว์ ตามศาสนาที่นับถือ

ส่วนเครื่องสำอาง คนจีนถือว่า พระจันทร์ เป็นหยิน (เพศหญิง) จึงนำเครื่องสำอาง หรือของสวยงามมาบูชา หลังจากไหว้เสร็จแล้วนำมาใช้ก็จะยิ่งสวยงาม หรือขอพรให้งดงามเหมือนดวงจันทร์ ตามอุดมคติคนจีนโบราณ

ขั้นตอนไหว้พระจันทร์

1. ตั้งโต๊ะไหว้กลางแจ้ง หรือนอกชายคาบ้าน
2. จัดของไหว้ให้พร้อม ขนม ผลไม้ น้ำชา 5 หรือ 12 ถ้วย
3. จุดธูป 3 ดอก

ขนมไหว้พระจันทร์ ใช่ว่าต้องแพงเสมอไป

ขนมไหว้พระจันทร์ แตกต่างกันไปแต่ละท้องถิ่น มีหลากหลายรูปแบบ แต่หลักๆ แล้วจะแบ่งเป็นแบบ กวางตุ้ง และแต้จิ๋ว 

ขนมไหว้พระจันทร์ แบบกวางตุ้ง

หน้าตาจะเหมือนกับขนมไหว้พระจันทร์ที่หลายคนคุ้นเคย เป็นแป้งก้อนกลมๆ หนาๆ มีลวดลายสวยงาม สมัยก่อนนิยมกันมากทางภาคใต้ของจีน และฮ่องกง แต่ปัจจุบันได้รับความนิยมทั่วประเทศ เนื่องจากมีไส้เยอะ

หากเป็นขนมไหว้พระจันทร์แต่มีขนาดเล็กลงมาจะเรียกว่า "ขนมหมากรุก" ลักษณะภายนอกจะเหมือนกับขนมไหว้พระจันทร์แบบใหญ่ ด้านในมีไส้น้อย หรือไม่มีไส้เลย

สำหรับไส้ที่นำมาทำขนม แบบดั้งเดิมจะมี ไส้ถั่วเขียวกวน ไส้ถั่วดำกวน ไส้เม็ดบัวกวน ไส้พุทรากวน ไส้โหงวยิ้ง หรือเมล็ดผลไม้ 5 อย่าง บางพื้นที่จะใส่แฮม หรือไข่เค็ม เข้าไปด้วย

ส่วนไส้ทุเรียนกวน มีขึ้นในเมืองไทย ถือเป็นไส้ที่ได้รับความนิยมอย่างมาก ส่วนไส้คัสตาร์ดเกิดขึ้นที่ฮ่องกง หากถามว่า ไส้ขนมไหว้พระจันทร์ที่เพิ่มมาภายหลังผิดหรือไม่ ก็ไม่ผิด ทุกอย่างต้องพัฒนาไป ความชอบของคนแต่ละรุ่นไม่เหมือนกัน เช่น ไส้ช็อกโกแลต กาแฟ ชาเขียว

ขนมไหว้พระจันทร์ แบบแต้จิ๋ว

หรือที่หลายคนรู้จักในชื่อ "ขนมเปี๊ยะ" ที่เห็นได้ทั่วไป มีทั้งไส้ถั่ว ไส้ฟัก ไส้ไข่เค็ม แต่เดิมจะทำเฉพาะเทศกาลไหว้พระจันทร์ แต่ภายหลังมีการทำทุกเทศกาล

นอกจากขนมเปี๊ยะแล้ว คนจีนแต้จิ๋วยังมีขนมไหว้พระจันทร์แบบอื่นๆ เช่น ขนมแผ่นกลมๆ แบนๆ โรยหน้าด้วยงา ข้างในมีไส้เหมือนกับขนมเปี๊ยะ หรือขนมแผ่นบางกลม แป้งนิ่ม มีน้ำมัน มีไส้ถั่วกวนผสมแยมส้มแบบจีน มีกลิ่นหอม ในบ้านเรามีขายตามร้านขายขนม จะทำครั้งละไม่มาก เพราะเก็บไว้ได้ไม่นาน

รวมถึง ขนมโก๋ ที่มีด้วยกัน 2 ชนิด คือ ขนมโก๋สีขาว ทำด้วยแป้งข้าวเหนียว พิมพ์เป็นลวดลายเกี่ยวกับดวงจันทร์ และ ขนมโก๋สีเหลือง ทำด้วยแป้งถั่วเขียว ซึ่งขนมโก๋ทั้ง 2 ชนิดจะมีทั้งแบบมีไส้ และไม่มีไส้

อาจารย์เศรษฐพงษ์ กล่าวว่า กระแสของเทศกาลไหว้พระจันทร์ในบ้านเรา ส่วนตัวคิดว่าเร่ิมเปลี่ยนเป็นเทศกาลขายขนม มากกว่าเทศกาลที่คนจะรู้สาระ หรือที่มาที่ไป ส่วนหนึ่งคาดว่าคนอาจจะรู้สึกว่าการไหว้พระจันทร์เป็นความเชื่อของคนรุ่นเก่า คนรุ่นใหม่ที่เชื่อในวิทยาศาสตร์ ก็จะไม่เชื่อว่าบนดวงจันทร์จะมีเทพธิดาอยู่ เป็นการมองคนละมุม ซึ่งเป็นความเปลี่ยนแปลงของเทศกาล

แต่ในชุมชนคนจีนเอง หรือคนจีนโพ้นทะเล เช่น มาเลเซีย สิงคโปร์ ฮ่องกง ไต้หวัน ยังคงจัดพิธีไหว้พระจันทร์ มีงานรื่นเริง ซึ่งในประเทศจีนถือว่าวันไหว้พระจันทร์เป็นเทศกาลสำคัญ เด็กๆ จะมาเล่นโคมไฟกันอย่างสนุกสนาน เป็นเทศกาลแห่งความสุข และในปีนี้วันไหว้พระจันทร์ตรงกับวันที่ 1 ตุลาคม ซึ่งตรงกับวันชาติของจีน เป็นวันหยุดยาวหลายวัน ก็ต้องมาดูกันว่าจะมีการจัดงานกันอย่างยิ่งใหญ่แค่ไหน เนื่องจากมีการระบาดของโควิด-19.

ผู้เขียน : J. Mashare

กราฟิก : Theerapong Chaiyatep

อินโฟกราฟิก : Theerapong Chaiyatep